004 surah
ھي سورة مَدَنِیَّۃٌ آھي . ھِن ۾ 176 آيتون ۽ 24 رڪوع آھن
يٰٓاَيُّھَا النَّاسُ اتَّقُوْا رَبَّكُمُ الَّذِيْ خَلَقَكُمْ مِّنْ نَّفْسٍ وَّاحِدَةٍ وَّخَلَقَ مِنْھَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيْرًا وَّنِسَاۗءً ۚ وَاتَّقُوا اللّٰهَ الَّذِيْ تَسَاۗءَلُوْنَ بِهٖ وَالْاَرْحَامَ ۭ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيْبًا 1
اي انسانؤ! ڊڄو پنهنجي پالڻهار کان جنهن پيدا ڪيو اوهان کي هڪ جان مان ۽ پيدا ڪيائين ان مان ان جي جوڙ کي ۽ پکيڙيائين انهن ٻنهي مان مردن گهڻن ۽ عورتن کي ۽ ڊڄو الله کان جو هڪ ٻئي کان سوال ٿا ڪيو ان (جي واسطي) سان (۽ ڊڄو) مائٽين ڇنڻ کان بيشڪ الله آهي اوهان تي نگهبان .
— مولانا محمد ادريس ڏاھرياي انسانو ! پنهنجي پاليندڙ کان ڊڄو، جنهن اوهان کي هڪ جان (يعني آدم) مان پيدا ڪيو ۽ ان مان سندس زال پيدا ڪيائين ۽ انهن ٻنهي مان گهڻا مرد ۽ زالون پکيڙيائين ۽ الله کان ڊڄو جنهن (جي نالي) سان هڪ ٻئي کان گهرو ٿا ۽ مائٽي (ڇنڻ) کان (ڊڄو) بيشڪ الله اوهان تي نگهبان آهي.
— مولانا محمد مدنياي انسانو! پنھنجي پالڻھار کان ڊڄو، جنھن توهان کي هڪ جان (يعني آدم) مان پيدا ڪيو، ان مان ئي سندس گهر واري (يعني بيبي حوا) پيدا ڪيائين، پوءِ ٻنهي مان ڪيترا ئي مرد ۽ عورتون پيدا ڪري زمين تي پکيڙيائين، الله تعالى کان ڊڄو جنھن جي نالي تي توهان هڪ ٻئي کان (پنھنجا حق ) گهرندا رهو ٿا ۽ مٽي مائٽي ڇِنڻ کان بچو، بيشڪ الله تعالى توهان جي مٿان نگھباني ڪري رهيو آهي.
— عبدالسلام ڀُٽووَاٰتُوا الْيَــتٰـمٰٓى اَمْوَالَھُمْ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْـخَبِيْثَ بِالطَّيِّبِ ۠ وَلَا تَاْكُلُوْٓا اَمْوَالَھُمْ اِلٰٓى اَمْوَالِكُمْ ۭ اِنَّهٗ كَانَ حُوْبًا كَبِيْرًا 2
۽ ڏيو يتيمن کي مال انهن جا ۽ نه مٽائي وٺو پليد پاڪ جي عوض ۽ نه کائو مال انهن جا گڏائي مالن پنهنجن سان بيشڪ اهو آهي ظلم وڏو .
— مولانا محمد ادريس ڏاھري۽ يتيمن کي سندن مال ڏيو ۽ (پنهنجيءَ) خراب شيءِ کي (يتيم جي) چڱيءَ شيءِ سان نه بدلايو ۽ نه سندن مال پنهنجن مالن سان گڏي کائو. بيشڪ اهو وڏو گناه آهي.
— مولانا محمد مدني۽ يتيمن کي پنھنجا (وراثت ۾ مليل اصل) مال ڏيو، خراب شيءِ کي سٺي شيءِ سان نه بدلايو ۽ نه ئي انهن جي مالن کي پنھنجي مالن سان ملائي کائو. بيشڪ اهو وڏو گناهه آهي.
— عبدالسلام ڀُٽووَاِنْ خِفْتُمْ اَلَّا تُقْسِطُوْا فِي الْيَتٰـمٰى فَانْكِحُوْا مَا طَابَ لَكُمْ مِّنَ النِّسَاۗءِ مَثْنٰى وَثُلٰثَ وَرُبٰعَ ۚ فَاِنْ خِفْتُمْ اَلَّا تَعْدِلُوْا فَوَاحِدَةً اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْـمَانُكُمْ ۭ ذٰلِكَ اَدْنٰٓى اَلَّا تَعُوْلُوْا 3ۭ
۽ جيڪڏهن ڊڄو ٿا ته نه انصاف ڪري سگهندؤ يتيمن (جي معاملي) ۾ ته پوءِ نڪاح ڪيو انهن سان جو وڻيون اوهان کي عورتن مان ٻه ٻه ۽ ٽي ٽي ۽ چار چار پوءِ جيڪڏهن ڊڄو ٿا جو نه عدل ڪري سگهندؤ ته پوءِ هڪڙي يا اها (ٻانهي) جو مالڪ ٿيا آهيو ان جا اهو ويجهو آهي هن (ڳالھ کي) جو نه ظلم ڪيو .
— مولانا محمد ادريس ڏاھري۽ جيڪڏهن اوهين ڊڄو ته يتيم ڇوڪرين جي حق ۾ (انهن سان نڪاح ڪرڻ وقت) انصاف نه ڪري سگهندو ته پوءِ (ٻيون) جيڪي زالون اوهان کي وڻن ٻه ٻه ۽ ٽي ٽي ۽ چار چار نڪاح ڪريو. پوءِ جيڪڏهن اوهين ڊڄو ته (هن صورت ۾ به) اوهين انصاف نه ڪري سگهندو ته پوءِ هڪ سان (شادي ڪريو) يا اوها ن جا هٿ جن(ٻانهين) جا مالڪ ٿيا آهن تن سان. اها (هلت) هن جي ويجهو آهي ته ظلم نه ڪريو ۽
— مولانا محمد مدنيجيڪڏهن توهان سمجهو ٿا ته يتيمن سان انصاف نه ڪري سگهندا، ته پوءِ عورتن مان جيڪي عورتون (اولاد سان گڏ بيوهه ٿي چڪيون آهن) توهان کي پسند اچن، ته انهن سان نڪاح ڪري وٺو، ٻن ٻن، ٽن ٽن ۽ چئن چئن عورتن سان هڪ ئي وقت ۾ نڪاح ڪري سگهو ٿا، پر جيڪڏهن توهان کي انهن سان انصاف نه ڪرڻ جو ڊپ هجي، ته پوءِ هڪ سان ئي نڪاح ڪريو يا ٻانهيءَ کي پنھنجي حق ۾ استعمال ڪريو (جيڪا توهان کي اسلامي رياست طرفان ڏني وئي هجي)، بي انصافي ڪرڻ کان ته اهوئي طريقو وڌيڪ مناسب آهي.
— عبدالسلام ڀُٽووَاٰتُوا النِّسَاۗءَ صَدُقٰتِهِنَّ نِـحْلَةٍ ۭ فَاِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِّنْهُ نَفْسًا فَكُلُوْهُ هَنِيْۗــــــًٔـا مَّرِيْۗـــــــًٔـا 4
۽ ڏيو عورتن کي مهر انهن جا خوشيءَ سان پوءِ جيڪڏهن خوشيءَ سان ڇڏين اوهان کي ڪا شيءِ ان مان پاڻهي ته پوءِ کائو ان کي پاڪ بي ضرر (سمجهي) .
— مولانا محمد ادريس ڏاھريزالن کي سندن مهر خوشيءَ سان ڏيو. پوءِ جيڪڏهن پنهنجي خوشيءَ سان اوهان کي ان مان ڪجهه معاف ڪن ته پوءِ ان کي وڻندڙ سهائيندڙ سمجهي کائو
— مولانا محمد مدني۽ عورتن کي انهن جا مھر (ڪابينو) خوشيءَ سان ادا ڪري ڇڏيندا ڪريو، پوءِ جيڪڏهن هو پنھنجي رضا خوشيءَ سان، ان مان ٿورو گهڻو معاف ڪري ڇڏين ته توهان ان کي خوشيءَ ۽ مزي سان پنھنجي استعمال ۾ آڻي سگهو ٿا.
— عبدالسلام ڀُٽووَلَا تُؤْتُوا السُّفَھَاۗءَ اَمْوَالَكُمُ الَّتِىْ جَعَلَ اللّٰهُ لَكُمْ قِيٰـمًا وَّارْزُقُوْھُمْ فِيْھَا وَاكْسُوْھُمْ وَقُوْلُوْا لَھُمْ قَوْلًا مَّعْرُوْفًا 5
۽ نه ڏيو بيوقوفن کي مال پنهنجا جيڪي بڻايا الله توهان جي لاءِ گذران جو سبب ۽ کارايو انهن کي ان مان ۽ ڍڪايو انهن کي ۽ چئو انهن کي چوڻ چڱو .
— مولانا محمد ادريس ڏاھري۽ بي عقلن کي پنهنجا اهي مال نه ڏيو، جن کي الله اوهان جي گذران جو سبب ڪيو آهي، ۽ انهن مان انهن کي کارايو ۽ ڍڪايو ۽ انهن کي چڱي ڳالهه چؤ.
— مولانا محمد مدنيتوهان پنھنجا مال ناسمجهه ماڻهن جي حوالي نه ڪريو، ڇو جو الله تعالى توهان جي زندگي گذارڻ جو دارومداران مال تي رکيو آهي، اوهان ان مال مان ناسمجهه ماڻهن کي کارايو، پياريو ۽ ڪپڙا لٽا وٺي ڏيو ۽ انهن سان سھڻي طريقي سان ڳالهائيندا ڪريو.
— عبدالسلام ڀُٽووَابْتَلُوا الْيَتٰـمٰى ﱑ اِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ ۚ فَاِنْ اٰنَسْتُمْ مِّنْھُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوْٓا اِلَيْھِمْ اَمْوَالَھُمْ ۚ وَلَا تَاْكُلُوْھَآ اِسْرَافًا وَّبِدَارًا اَنْ يَّكْبَرُوْا ۭ وَمَنْ كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ ۚ وَمَنْ كَانَ فَقِيْرًا فَلْيَاْكُلْ بِالْمَعْرُوْفِ ۭ فَاِذَا دَفَعْتُمْ اِلَيْھِمْ اَمْوَالَھُمْ فَاَشْهِدُوْا عَلَيْھِمْ ۭ وَكَفٰى بِاللّٰهِ حَسِـيْبًا 6
۽ آزمائيندا رهو يتيمن کي تانجو جڏهن پهچن نڪاح ڪرڻ جي عمر کي پوءِ جيڪڏهن سمجهو انهن مان هدايت پوءِ ڏيو انهن کي مال انهن جا ۽ نه کائو اهي ضرورت کان زياده ۽ تڪڙو ته متان وڏا ٿي وڃن ۽ جيڪو آهي شاهوڪار ته پوءِ ڀلي بچندو رهي ۽ جيڪو آهي محتاج پوءِ ڀلي کائي مناسب نموني سان پوءِ جڏهن ڏيو انهن کي انهن جا مال پوءِ شاهد ڪيو انهن تي ۽ ڪافي آهي الله حساب وٺندڙ .
— مولانا محمد ادريس ڏاھري۽ يتيمن کي آزمائيندا ڪريو ايتري تائين جو اهي جڏهن نڪاح (جي عمر) کي پهچن ته پوءِ جيڪڏهن انهن ۾ ڪا هوشياري ڏسو ته سندن مال کين حوالي ڪريو. ۽ انهن (مالن) کي اجايو ۽ سندن وڏي ٿيڻ جي ڊپ کان تڪڙ ڪري نه کائو. ۽ جنهن (سنڀاليندڙ) کي گهرج نه هجي سو (يتيم جي مال کائڻ کان) بچي ۽ جيڪو مسڪين هجي سو دستور جي موافق کائي. پوءِ جڏهن انهن کي سندن مال حوالي ڪريو ته مٿن شاهد ڪريو. ۽ الله حساب وٺندڙ بس آهي.
— مولانا محمد مدنييتيمن جي ذهني سوچ تي چڱيءَ طرح نظر رکندا ڪريو، ايستائين جو هو نڪاح ڪرڻ جي لائق ٿي وڃن، پوءِ جيڪڏهن توهان انهن جي اندر سٺي سوچ (۽ لياقت) ڏسو ته انهن جا مال سندن ئي حوالي ڪري ڇڏيو، انهن جي مالن کي سندن بالغ ٿيڻ جي ڀؤ کان، اڳ ۾ ئي جلدي هڙپ ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪريو، يتيمن جو سنڀاليندڙ جيڪڏهن خود مالدار آهي ته کيس کپي ته هو يتيم جي مال کائڻ کان پاسو ڪري، پر جيڪڏهن سنڀاليندڙ غريب آهي ته اهو مناسب طريقي سان ڪجهه کائي سگهي ٿو. (۽ يتيمن جي بالغ ٿيڻ کان پوءِ) جڏهن توهان سندن مال کين واپس ڪريو ته انهن تي شاهد بيھاريو، باقي الله تعالى حساب وٺڻ لاءِ ڪافي آهي.
— عبدالسلام ڀُٽولِلرِّجَالِ نَصِيْبٌ مِّـمَّا تَرَكَ الْوَالِدٰنِ وَالْاَقْرَبُوْنَ ۠ وَلِلنِّسَاۗءِ نَصِيْبٌ مِّـمَّا تَرَكَ الْوَالِدٰنِ وَالْاَقْرَبُوْنَ مِـمَّا قَلَّ مِنْهُ اَوْ كَثُرَ ۭ نَصِيْبًا مَّفْرُوْضًا 7
مردن جي لاءِ ڀاڱو آهي ان مان جو ڇڏي ويا پيءُ ماءُ ۽ ويجها مائٽ ۽ عورتن لاءِ ڀاڱو آهي ان مان جو ڇڏي ويا پيءُ ماءُ ۽ ويجها مائٽ ان مان جو ٿورو رهيو يا گهڻو رهيو ڀاڱو مقرر ڪيل .
— مولانا محمد ادريس ڏاھريجنهن (مال) کي ماءُ پيءُ ۽ مائٽ ڇڏي ويا ان مان مَردن لاءِ (هڪ) حصو آهي ۽ زالن لاءِ به ان (مال)مان جنهن کي (سندن) ماءُ پيءُ ۽ مائٽ ڇڏي ويا، ٿورو هجي يا گهڻو (هڪ) حصو آهي. مقرر ڪيل حصو.
— مولانا محمد مدنيمردن جي لاءِ والدين ۽ مائٽن طرفان ڇڏيل مال ۾ حصو مقرر آهي. اهڙيءَ طرح عورتن لاءِ به والدين ۽ مائٽن طرفان ڇڏيل مال ۾ حصو مقرر آهي. ڇڏيل مال ٿورو هجي يا گهڻو، الله تعالى جي طرفان حصا مقرر ٿي چڪا آهن.
— عبدالسلام ڀُٽووَاِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ اُولُوا الْقُرْبٰي وَالْيَتٰـمٰى وَالْمَسٰكِيْنُ فَارْزُقُوْھُمْ مِّنْهُ وَقُوْلُوْا لَھُمْ قَوْلًا مَّعْرُوْفًا 8
۽ جڏهن حاضر ٿين ورهائڻ وقت مائٽ ۽ يتيم ۽ مسڪين پوءِ کارايو انهن کي ان مان ۽ چئو انهن کي چوڻ چڱو .
— مولانا محمد ادريس ڏاھري۽ جڏهن ورهائڻ وقت قرابت وارا ۽ يتيم ۽ مسڪين حاضر ٿين ته ان مان کين ڪجهه ڏيو ۽ انهن کي چڱي ڳالهه چؤ.
— مولانا محمد مدنيمال ورهائڻ وقت جيڪڏهن اوهان وٽ ڪو مائٽ، يتيم يا ڪو مسڪين اچي وڃي (۽ انهن جو شرعي لحاظ سان ڪوبه حصو نٿو لڳي) ته اهڙي صورت ۾ (رحم دليءَ جي نظر ڪندي) انهن کي (پنهنجي پنهنجي حصي مان ) ڪجهه نه ڪجهه ڏيندا ڪريو، پر جيڪڏهن وارث انهن کي ڏيڻ تي متفق ناهن ته پوءِ انهن کي سھڻي طريقي سان ئي جواب ڏيو.
— عبدالسلام ڀُٽووَلْيَخْشَ الَّذِيْنَ لَوْ تَرَكُوْا مِنْ خَلْفِھِمْ ذُرِّيَّةً ضِعٰفًا خَافُوْا عَلَيْھِمْ ۠ فَلْيَتَّقُوا اللّٰهَ وَلْيَقُوْلُوْا قَوْلًا سَدِيْدًا 9
۽ گهرجي ته ڊڄن اهي شخص جو جيڪڏهن ڇڏين ها پويان پنهنجي اولاد ضعيف ته خوف ڪن ها انهن تي پوءِ کپي ته ڊڄن الله کان ۽ کپي ته چون ڳالھ سڌي .
— مولانا محمد ادريس ڏاھري۽ اهي (الله کان) ڊڄن جيڪي جيڪڏهن پنهنجي پٺيان ضعيف اولاد ڇڏين ته انهن (جي ضايع ٿيڻ) جو ڊپ ٿئين پوءِ اُهي الله کان ڊڄن ۽ سڌي ڳالهه چون.
— مولانا محمد مدنيورثو ورهائيندڙن ۽ سنڀاليندڙن کي نا انصافي ڪرڻ کاڻ ڊڄڻ کپي جو جيڪڏهن هو خود پنھنجي پويان ننڍڙو اولاد ڇڏي وڃن ته ان جي باري ۾ کين ڪهڙي قسم جا انديشا سامهون ايندا؟ کين الله تعالى کان ڊڄڻ کپي ۽ سڌي ڳالهه ڪرڻ کپي.
— عبدالسلام ڀُٽواِنَّ الَّذِيْنَ يَاْكُلُوْنَ اَمْوَالَ الْيَتٰـمٰى ظُلْمًا اِنَّـمَا يَاْكُلُوْنَ فِيْ بُطُوْنِھِمْ نَارًا ۭ وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيْرًا ۧ10
بيشڪ اهي ماڻهو جو کائي ٿا وڃن مال يتيمن جا ظلم سان تحقيق کائن ٿا پيٽن پنهنجن ۾ باھ ۽ جلدي پهچندا باھ ۾ .
— مولانا محمد ادريس ڏاھريبيشڪ جيڪي يتيمن جا مال ظلم سان کائين ٿا، سي پنهنجي پيٽن ۾ رڳو باهه کائين ٿا. ۽ باه ۾ داخل ٿيندا.
— مولانا محمد مدنيبيشڪ جيڪي ماڻهو يتيمن جا مال ظلم سان کائين ٿا، حقيقت ۾ هو پنھنجي پيٽ ۾ باهه ٿا وجهن ۽ سگهو ئي هو باهه ۾ اڇلايا ويندا.
— عبدالسلام ڀُٽويُوْصِيْكُمُ اللّٰهُ فِيْٓ اَوْلَادِكُمْ ۤ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْاُنْثَيَيْنِ ۚ فَاِنْ كُنَّ نِسَاۗءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَھُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ ۚ وَاِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَھَا النِّصْفُ ۭ وَلِاَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا السُّدُسُ مِـمَّا تَرَكَ اِنْ كَانَ لَهٗ وَلَدٌ ۚ فَاِنْ لَّمْ يَكُنْ لَّهٗ وَلَدٌ وَّوَرِثَهٗ ٓ اَبَوٰهُ فَلِاُمِّهِ الثُّلُثُ ۚ فَاِنْ كَانَ لَهٗ ٓ اِخْوَةٌ فَلِاُمِّهِ السُّدُسُ مِنْۢ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُّوْصِيْ بِھَآ اَوْ دَيْنٍ ۭ اٰبَاۗؤُكُمْ وَاَبْنَاۗؤُكُمْ لَا تَدْرُوْنَ اَيُّھُمْ اَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا ۭ فَرِيْضَةً مِّنَ اللّٰهِ ۭ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلِيْـمًا حَكِـيْـمًا 11
حڪم ٿو ڪري اوهان کي الله اوهان جي اولاد جي باري ۾ مرد لاءِ (حصو) آهي ٻن عورتن جي حصي جيترو پوءِ جيڪڏهن آهن رڳي عورتون زيادهه ٻن عورتن کان ته پوءِ انهن لاءِ ٻه ٽهايون آهن ان جون جو ڇڏي ويو ۽ جيڪڏهن آهي هڪڙي ته پوءِ ان لاءِ اڌ آهي ۽ ان جي پيءُ ماءُ هر هڪ جي لاءِ انهن ٻنهي مان ڇهون حصو آهي ان مان جو ڇڏي ويو جيڪڏهن آهي ان لاءِ اولاد، پوءِ جيڪڏهن ناهي ان لاءِ اولاد ۽ وارث ٿيا ان جا پيءُ ماءُ ته پوءِ ان جي ماءُ لاءِ ٽيون حصو آهي پوءِ جيڪڏهن آهن ان جا ڀائر پوءِ ان جي ماءُ لاءِ ڇهون حصو آهي وصيت (ادا ڪرڻ) کان پوءِ جنهن جي وصيت ٿو ڪري يا قرض (ادا ڪرڻ کان پوءِ) پيئر اوهان جا ۽ پٽ اوهان جا نه ٿا ڄاڻو ته ڪهڙو انهن مان وڌيڪ ويجهو آهي اوهان لاءِ نفعي جي لحاظ سان حصو مقرر آهي الله جي طرفان بيشڪ الله آهي ڄاڻندڙ، حڪمت وارو .
— مولانا محمد ادريس ڏاھريالله اوهان جي اولاد جي حق ۾ اوهان کي حڪم ڪري ٿو ته هڪ مرد جو حصو ٻن زالن جي حصي جهڙو آهي. پوءِ جيڪڏهن (مئل جو اولاد سڀ) ڌيئرون هجن، ٻن کان مٿي ته (ان) جيڪي ڇڏيو تنهن جون ٻه ٽهايون انهن لاءِ آهن۽ جيڪڏهن اها هڪ هجي ته ان لاءِ اڌ آهي، ۽ (مئل) جيڪي ڇڏيو تنهن مان ان جي ماءُ پيءُ هرهڪ لاءِ ڇهون (حصو) آهي، جيڪڏهن ان (مئل) کي اولاد هجي. پوءِ جيڪڏهن ان کي اولاد نه هجي ۽ سندس ماءُ پيءُ ان جا وارث ٿين ته ماڻس لاءِ ٽيون حصو آهي (باقي پڻس لاءِ آهي) پوءِ جيڪڏهن ان (مئل) کي ڀائر هجن ته ماڻس لاءِ ڇهون حصو آهي جنهن جي (مئل) وصيت ڪري ٿو تنهن وصيت يا (سندس) قرض (ادا ڪرڻ) کان پوءِ. اوهين نه ٿا ڄاڻو ته اوهان جا پيئر ۽ اوهان جا پٽ انهن مان ڪير فائدي پهچائڻ ۾ اوهان کي زياده ويجهو آهي. (اهو ورهاڱو) الله جي طرفان فرض ڪيل آهي. بيشڪ الله (سڀ ڪجهه) ڄاڻندڙ حڪمت وارو آهي.
— مولانا محمد مدنيالله تعالى توهان کي اولاد جي باري ۾ حڪم ڏئي ٿو، ته هڪ پٽ جو حصو ٻن ڌيئرن جي برابر آهي، جيڪڏهن مَيَّتَ جون (ٻه يا) ٻن کان وڌيڪ ڌيئرون هجن، ته انهن سڀني ڌيئرن ۾ ڇڏيل ملڪيت مان ٻه ٽھايون حصو ورهايو ويندو، پر جيڪڏهن هڪ ئي ڌيءَ وارث آهي، ته ان کي ڇڏيل ملڪيت جو اڌ حصو ڏنو ويندو، مَيَّتَ جو اولاد هجڻ جي صورت ۾ ان جي والدين مان هر هڪ کي الڳ الڳ ڇھون حصو ڏنو ويندو، جيڪڏهن ميت جو اولاد نه آهي ۽ والدين ئي ان جا وارث آهن، ته ماءُ کي ٽيون حصو ڏنو ويندو ۽ باقي بچيل ٻه ٽھايون پيءُ کي ڏنو ويندو ۽ جيڪڏهن ميت جا وارث هڪ کان وڌيڪ ڀائر ۽ ڀينر هجن، ته ان صورت ۾ ماءُ کي ڇھون حصو ملندو، هي سڀ حصا ميت جي طرفان ڪيل وصيت ۽ ورتل قرض ادا ڪرڻ کان پوءِ، باقي بچيل ملڪيت مان ڪڍيا ويندا، توهان کي اندازو ئي نه آهي، ته توهان جا پيئر ۽ توهان جا پٽ انهن مان ڪير توهان جي لاءِ وڌيڪ فائديمند آهن؟ هي سڀ حصا الله تعالى فرض ڪري ڇڏيا آهن. بيشڪ الله تعالى هر شيءِ کي خوب ڄاڻندڙ ۽ وڏي حڪمت وارو آهي.
— عبدالسلام ڀُٽووَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ اَزْوَاجُكُمْ اِنْ لَّمْ يَكُنْ لَّھُنَّ وَلَدٌ ۚ فَاِنْ كَانَ لَھُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِـمَّا تَرَكْنَ مِنْۢ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُّوْصِيْنَ بِھَآ اَوْ دَيْنٍ ۭ وَلَھُنَّ الرُّبُعُ مِـمَّا تَرَكْتُمْ اِنْ لَّمْ يَكُنْ لَّكُمْ وَلَدٌ ۚ فَاِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَھُنَّ الثُّمُنُ مِـمَّا تَرَكْتُمْ مِّنْۢ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوْصُوْنَ بِھَآ اَوْ دَيْنٍ ۭ وَاِنْ كَانَ رَجُلٌ يُّوْرَثُ كَلٰلَةً اَوِ امْرَاَةٌ وَّلَهٗ ٓ اَخٌ اَوْ اُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا السُّدُسُ ۚ فَاِنْ كَانُوْٓا اَكْثَرَ مِنْ ذٰلِكَ فَھُمْ شُرَكَاۗءُ فِي الثُّلُثِ مِنْۢ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُّوْصٰى بِھَآ اَوْ دَيْنٍ ۙ غَيْرَ مُضَاۗرٍّ ۚ وَصِيَّةً مِّنَ اللّٰهِ ۭ وَاللّٰهُ عَلِيْمٌ حَلِيْمٌ ۭ12
۽ اوهان لاءِ اڌ آهي ان مان جو ڇڏي ويون زالون اوهان جون جيڪڏهن نه اٿن اولاد پوءِ جيڪڏهن اٿن اولاد ته پوءِ اوهان لاءِ چوٿون حصو آهي ان مان جو ڇڏيائون وصيت جاري ڪرڻ کان پوءِ جو وصيت ڪيائون ان جي يا قرض (لاهڻ کان پوءِ) ۽ انهن لاءِ چوٿون حصو آهي ان مان جو ڇڏيو اوهان جيڪڏهن ناهي اوهان جي لاءِ اولاد پوءِ جيڪڏهن آهي اوهان جو اولاد پوءِ انهن جي لاءِ اٺون حصو آهي ان مان جو ڇڏيو اوهان وصيت ڪرڻ کان پوءِ جو ٿا وصيت ڪيو ان جي يا قرض (لاهڻ کان پوءِ) ۽ جيڪڏهن آهي ڪو مڙس جو ٿو وارث ڪيو وڃي ماءُ پيءُ ۽ اولاد کان سواءِ يا زال ۽ ان جي لاءِ ڀاءُ يا ڀيڻ آهي پوءِ هر هڪ لاءِ انهن مان ڇهون حصو آهي پوءِ جيڪڏهن آهن گهڻا ان کان ته پوءِ اهي شريڪ آهن ٽئين حصي ۾ وصيت ڪرڻ کان پوءِ جو وصيت ڪئي وئي ان جي يا قرض (لاهڻ کان پوءِ) نه نقصان ڏيندڙ، حڪم آهي الله جي طرفان ۽ الله ڄاڻندڙ بردبار آهي.
— مولانا محمد ادريس ڏاھري۽ جيڪي اوهان جي زالن ڇڏيو تنهن جو اڌ اوهان لاءِ آهي، جيڪڏهن انهن جو ڪو اولاد نه هجي. پوءِ جيڪڏهن انهن کي ڪو اولاد آهي ته جيڪي انهن ڇڏيو تنهن مان اوهان لاءِ چوٿون حصو آهي جنهن جي اهي وصيت ڪن ٿيون تنهن وصيت يا قرض (ادا ڪرڻ) کان پوءِ. ۽ جيڪي اوها ن ڇڏيو تنهن مان انهن (زالن) لاءِ چوٿون حصو آهي جيڪڏهن اوهان کي ڪو اولاد نه هجي. پوءِ جيڪڏهن اوهان کي ڪو اولاد آهي ته جيڪي اوهان ڇڏيو تنهن مان انهن لاءِ اٺون حصو آهي جنهن جي وصيت ڪريو ٿا تنهن وصيت يا قرض (ادا ڪرڻ) کان پوءِ ۽ جيڪڏهن ڪو (مئل) مڙس ملڪيت ڇڏي ۽ کيس نه پيءُ ۽ نه اولاد هجي يا ڪا (مئل) زال (اهڙي هجي) ۽ ان کي (مائتو) هڪ ڀاءُ يا هڪ ڀيڻ هجي ته انهن ٻنهي مان هرهڪ لاءِ ڇهون حصو آهي پوءِ جيڪڏهن ان کان (يعني هڪ کان) گهڻا هجن ته اهي ٽئين حصي ۾ ڀائيوار آهن جنهن جي وصيت ڪئي وڃي ٿي تنهن وصيت يا قرض (ادا ڪرڻ) کانپوءِ، بشرطيڪ (مئل وصيت سان ڪنهن کي) نقصان پهچائيندڙ نه هجي. اهو الله جي طرفان حڪم آهي ۽ الله (سڀ ڪجهه) ڄاڻندڙ بردبار آهي.
— مولانا محمد مدنيجيڪڏهن عورت مري وئي ۽ کيس ڪوبه اولاد نه آهي، ته سندس مڙس کي پوري ملڪيت مان اڌ حصو ملندو، جيڪڏهن ان جو اولاد آهي، ته پوءِ مڙس کي چوٿون حصو ملندو، هي سڀ حصا وصيت ۽ قرض ادا ڪرڻ کان پوءِ ڪڍيا ويندا، جيڪڏهن ميت مرد هجي ۽ ان جو ڪوبه اولاد نه هجي، ته سندس گهر واريءَ کي سموري مال جو چوٿون حصو ملندو، پر جيڪڏهن ان جو اولاد آهي، ته سموري ڇڏيل ملڪيت مان کيس اٺون حصو ملندو، هي سڀ حصا وصيت ۽ قرض ادا ڪرڻ کان پوءِ ئي ڪڍيا ويندا، جيڪڏهن ميت مرد هجي يا عورت، ٻنهي جو اولاد به نه هجي ۽ انهن جا ماءُ پيءُ به نه هجن، رڳو ان جا ڀاءُ ۽ ڀيڻ آهن، ته انهن مان هر هڪ کي ڇھون حصو ملندو، پر جيڪڏهن ڀاءُ ۽ ڀيڻ هڪ کان وڌيڪ آهن، ته پوءِ سڀني کي ڪل ملڪيت مان ٽيون حصو ملندو، جيڪو هو سڀ پاڻ ۾ برابر برابر ورهائي کڻندا، هي سڀ حصا وصيت ۽ قرض ادا ڪرڻ کان پوءِ ئي ڪڍيا ويندا، وصيت به اُها پوري ڪئي ويندي، جنھن سان ڪنھن به حقدار جي حصي کي نقصان نه پھچي، اهو حڪم الله تعالى جي طرفان آهي، بيشڪ الله تعالى وڏي علم وارو ۽ نرمي ڪندڙ آهي.
— عبدالسلام ڀُٽوتِلْكَ حُدُوْدُ اللّٰهِ ۭ وَمَنْ يُّطِعِ اللّٰهَ وَرَسُوْلَهٗ يُدْخِلْهُ جَنّٰتٍ تَـجْرِيْ مِنْ تَـحْتِھَا الْاَنْھٰرُ خٰلِدِيْنَ فِيْھَا ۭ وَذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيْمُ 13
اهي حدون الله جون آهن ۽ جيڪو فرمانبرداري ڪندو الله جي ۽ ان جي رسول جي ته داخل ڪندو ان کي بهشتن ۾ جو وهن ٿيون هيٺان انهن جي نهرون هميشہ رهندا ان ۾ ۽ اهائي ڪاميابي وڏي آهي .
— مولانا محمد ادريس ڏاھرياهي الله جون (مقرر ڪيل) حدون آهن. ۽ جيڪو الله ۽ سندس رسول جي فرمانبرداري ڪندو تنهن کي الله اهڙن باغن ۾ داخل ڪندو جن جي هيٺان واهه وهن ٿا، انهن ۾ پيا رهندا. ۽ اها وڏي ڪاميابي آهي.
— مولانا محمد مدنيهي سڀ الله تعالى جون مقرر ڪيل حدون آهن، هاڻي جيڪو ماڻهو الله تعالى ۽ سندس رسول (ﷺ) جي فرمانبرداري ڪندو، ته هو اهڙي جنت ۾ داخل ڪيو ويندو، جنھن جي هيٺان (مختلف قسم جون) نھرون وهنديون هونديون، هو هميشه ان ۾ رهندو ۽ اها ئي وڏي ڪاميابي آهي.
— عبدالسلام ڀُٽووَمَنْ يَّعْصِ اللّٰهَ وَرَسُوْلَهٗ وَيَتَعَدَّ حُدُوْدَهٗ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيْھَا ۠ وَلَهٗ عَذَابٌ مُّهِيْنٌ ۧ14
جيڪو بي فرماني ڪندو الله جي ۽ ان جي رسول جي ۽ تجاوز ڪندو ان جي حدن کان ته داخل ڪندو ان کي باھ ۾ هميشہ هوندو ان ۾ ۽ ان لاءِ عذاب خوار ڪندڙ آهي.
— مولانا محمد ادريس ڏاھري۽ جيڪو الله ۽ سندس رسول جي نافرماني ڪندو ۽ سندس حدن کان لنگهندو تنهن کي باهه ۾ داخل ڪندو ان ۾ پيو رهندو. ۽ ان لاءِ خوار ڪندڙ عذاب آهي.
— مولانا محمد مدنيپر جيڪڏهن ڪو الله تعالى ۽ سندس رسول ﷺ جي نافرماني ڪندو ۽ مقرر ڪيل حدون ٽوڙيندو، ته هو جھنم ۾ داخل ڪيو ويندو، جنھن ۾ هو هميشه رهندو ۽ ان جي لاءِ ذليل ڪندڙ عذاب آهي.
— عبدالسلام ڀُٽووَالّٰتِيْ يَاْتِيْنَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِّسَاۗىِٕكُمْ فَاسْتَشْهِدُوْا عَلَيْهِنَّ اَرْبَعَةً مِّنْكُمْ ۚ فَاِنْ شَهِدُوْا فَاَمْسِكُوْھُنَّ فِي الْبُيُوْتِ حَتّٰى يَتَوَفّٰىھُنَّ الْمَوْتُ اَوْ يَـجْعَلَ اللّٰهُ لَھُنَّ سَبِيْلًا 15
۽ جيڪي (عورتون) آڻين ٿيون برائي اوهان جي عورتن مان پوءِ شاهد ڪيو انهن تي چار (مرد) پاڻ مان پوءِ جيڪڏهن شاهدي ڏين ته پوءِ بند رکو انهن کي گهرن ۾ تانجو وٺي وڃي انهن کي موت يا ڪري الله انهن جي لاءِ ڪو رستو .
— مولانا محمد ادريس ڏاھري۽ اوهان جي زالن مان جيڪي بدڪاري ڪن تن تي پاڻ مان چار شاهد ڪريو. پوءِ جيڪڏهن شاهدي ڏين ته انهن کي گهرن ۾ جهليو (يعني بند رکو) جيستائين انهن کي موت نه ماري يا الله انهن لاءِ ڪو رستو (مقرر) نه ڪري.
— مولانا محمد مدنيجيڪڏهن توهان جي عورتن مان ڪي بدڪاريءَ جو ڪم ڪري وجهن، ته انهن تي پاڻ مان چار ماڻهو شاهد بيھاريو، جيڪڏهن هو شاهدي ڏين ته انهن عورتن کي گهر ۾ سخت نگرانيءَ ۾ رکو، ايستائين جو کين موت اچي يا انهن لاءِ الله تعالى ٻيو ڪو رستو ڪڍي (ٻيو رستو بعد ۾ سورة نور ۾ ٻڌايو ويو آهي).
— عبدالسلام ڀُٽووَالَّذٰنِ يَاْتِيٰنِھَا مِنْكُمْ فَاٰذُوْھُمَا ۚ فَاِنْ تَابَا وَاَصْلَحَا فَاَعْرِضُوْا عَنْهُمَا ۭ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ تَوَّابًا رَّحِـيْـمًا 16
۽ اهي (مرد) جو آڻين ٿا اها (برائي) اوهان مان پوءِ ايذايو انهن ٻنهي کي پوءِ جيڪڏهن توبہ ڪن ۽ پاڻ کي سڌارين ته پوءِ منهن موڙيو انهن ٻنهين کان بيشڪ الله آهي توبہ قبول ڪندڙ، مهربان .
— مولانا محمد ادريس ڏاھري۽ جيڪي ٻه ماڻهو اوهان مان اها (بدڪاري) ڪن تن کي سزا ڏيو. پوءِ جيڪڏهن اهي ٻئي توبه ڪن ۽ پاڻ سڌارين ته انهن کان مڙي وڃو. بيشڪ الله مهرباني ڪندڙ نهايت رحم وارو آهي .
— مولانا محمد مدنيتوهان مان جيڪڏهن ٻه مرد (شادي شده ۽ غير شادي شده) بدڪاريءَ جو ڪم ڪري وجهن، ته کين سزا ڏيو پوءِ جيڪڏهن هو توبہ ڪن ۽ پنھنجي اصلاح ڪن، ته کين ڇڏي ڏيو، بيشڪ الله تعالى وڏو معاف ڪندڙ ۽ وڏو رحم ڪندڙ آهي.
— عبدالسلام ڀُٽواِنَّـمَا التَّوْبَةُ عَلَي اللّٰهِ لِلَّذِيْنَ يَعْمَلُوْنَ السُّوْۗءَ بِـجَهَالَةٍ ثُـمَّ يَتُوْبُوْنَ مِنْ قَرِيْبٍ فَاُولٰۗىِٕكَ يَتُوْبُ اللّٰهُ عَلَيْھِمْ ۭ وَكَانَ اللّٰهُ عَلِــيْـمًا حَكِـيْـمًا 17
تحقيق توبہ قبول ڪرڻ وارا الله جي بارگاهه ۾ انهن جي لاءِ آهي جيڪي ڪن ٿا بڇڙائي اڻ ڄاڻائيءَ ۾ تنهن کانپوءِ توبہ ڪن ٿا جلدي پوءِ اهي توبہ قبول ٿو ڪري الله انهن جي ۽ آهي الله ڄاڻندڙ حڪمت وارو .
— مولانا محمد ادريس ڏاھريالله جي ذمي فقط انهن جي توبه قبول ڪرڻ جو وعدو آهي، جيڪي بي سمجهيءَ سان بڇڙائي ڪن ٿا، وري جلد توبه ڪن ٿا پوءِ انهن تي الله مهرباني ڪندو. ۽ الله (سڀ ڪجهه) ڄاڻندڙ حڪمت وارو آهي.
— مولانا محمد مدني(اهو ذهن ۾ رکو) ته الله تعالى تي صرف انهن ماڻهن جي توبہ قبول ڪرڻ جو حق ٿِئي ٿو، جن رڳو ناسمجهي ۾ اهو برو عمل ڪيو هوندو ۽ هڪدم توبہ ڪئي هوندي، اهڙن ماڻهن کي الله تعالى معاف ڪندو، بيشڪ الله تعالى هر شيءِ جي خبر رکندڙ ۽ حڪمت وارو آهي.
— عبدالسلام ڀُٽووَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِيْنَ يَعْمَلُوْنَ السَّـيِّاٰتِ ۚ ﱑ اِذَا حَضَرَ اَحَدَھُمُ الْمَوْتُ قَالَ اِنِّىْ تُبْتُ الْــٰٔنَ وَلَا الَّذِيْنَ يَـمُوْتُوْنَ وَھُمْ كُفَّارٌ ۭ اُولٰۗىِٕكَ اَعْتَدْنَا لَھُمْ عَذَابًا اَلِـــيْـمًا 18
۽ ناهي توبہ (قبول ڪرڻ) انهن جي لاءِ جو ڪن ٿا برايون تانجو جڏهن پهتو هڪڙي انهن جي وٽ موت ته چيائين بيشڪ مون توبہ ڪئي هاڻي ۽ انهن جي لاءِ جو مرن ٿا ان حال ۾ جو اهي ڪافر آهن تيار ڪيوسون انهن جي لاءِ عذاب دردناڪ.
— مولانا محمد ادريس ڏاھري۽ انهن جي توبه قبول نه آهي جيڪي بڇڙايون ڪن ٿا، ايتري تائين جو جڏهن انهن مان ڪنهن جي سامهون موت اچي ٿو ته چوي ٿو ته مون هاڻي توبه ڪئي۽ نه ڪي انهن جي جيڪي ڪافر ٿي مرن ٿا. انهن لاءِ اسان دردناڪ عذاب تيار ڪيو آهي.
— مولانا محمد مدنيهي توبہ انهن ماڻهن جي لاءِ نه آهي، جيڪي لڳاتار برا ڪم ڪندا رهن، پوءِ جڏهن انهن مان ڪنھن کي موت جو وقت اچي پھچي، ته ان وقت هو چوي ته بيشڪ هاڻي مان توبہ ڪئي، سو اهڙن ماڻهن جي ڪا به توبہ ناهي، جيڪي مرڻ گهڙي تائين ڪافر ٿي رهيا، انهن سڀني لاءِ اسان تڪليف وارو عذاب تيار ڪري ڇڏيو آهي.
— عبدالسلام ڀُٽويٰٓاَيُّھَا الَّذِيْنَ اٰمَنُوْا لَا يَـحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَرِثُوا النِّسَاۗءَ كَرْهًا ۭ وَلَا تَعْضُلُوْھُنَّ لِتَذْهَبُوْا بِبَعْضِ مَآ اٰتَيْتُمُوْھُنَّ اِلَّآ اَنْ يَّاْتِيْنَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَيِّنَةٍ ۚ وَعَاشِرُوْھُنَّ بِالْمَعْرُوْفِ ۚ فَاِنْ كَرِھْتُمُوْھُنَّ فَعَسٰٓى اَنْ تَكْرَهُوْا شَـيْـــــًٔـا وَّيَـجْعَلَ اللّٰهُ فِيْهِ خَيْرًا كَثِيْرًا 19
اي ايمان وارؤ! نه ٿو حلال ٿئي اوهان جي لاءِ ته وارث بنجو عورتن جا زبردستيءَ سان ۽ نه روڪيو انهن کي تانته کڻي وڃو ڪجهه ان مان جو ڏنو هيُوَ انهن کي مگر هن ڳالهه جي ڪري جوآڻين برائي پڌري ۽ وقت گذاريو انهن سان چڱي نموني پوءِ جيڪڏهن نه ٿا پسند ڪيو انهن کي ته پوءِ ويجهي آهي هيءَ ڳالهه جو نه پسند ڪيو ڪا شيءِ ۽ ڪري الله ان ۾ ڀلائي گهڻي .
— مولانا محمد ادريس ڏاھرياي ايمان وارؤ ! اوهان کي زالن جو زبردستيءَ سان وارث ٿيڻ جائز نه آهي ۽ انهن کي هن لاءِ (شادي ڪرڻ کان) نه روڪيو ته جيڪي اوهان کين ڏنو تنهن مان ڪجهه موٽائي وٺو پر جنهن وقت ظاهر بدڪاري ڪن. ۽ زالن سان دستور جي موافق گڏجي رهو، ۽ پوءِ جيڪڏهن اهي اوهان کي نه وڻن ته شايد اوهان کي ڪا شيءِ نه وڻي ۽ الله ان ۾ ڪا گهڻي خوبي پيدا ڪري .
— مولانا محمد مدنياي ايمان وارؤ! توهان لاءِ اهو حلال نه آهي، ته اوهان (بيوهه عورتن کي به فوت ٿيل مڙسن جي ڇڏيل ملڪيت سمجهي) زبردستي انهن جا وارث ٿي بيھو ۽ نه ئي عورتن کي تنگ ڪري ڏنل مھر مان ڪجهه حصو ڦٻائڻ جي ڪوشش ڪريو، ها جيڪڏهن هو ڪنھن پڌري بدڪاريءَ ۾ ملوث ٿي چڪيون آهن، ته پوءِ کين سيکت ڏيڻ لاءِ تنگ ڪري سگهو ٿا (باقي مھر ڦٻائڻ لاءِ پوءِ به تنگ نٿا ڪري سگهو)، انهن سان سھڻي طريقي سان زندگي گذاريو، جيڪڏهن توهان انهن کي پسند نٿا ڪريو، ته ٿي سگهي ٿو ته جيڪا شيءِ اوهان کي پسند نه اچي، ان ۾ ئي الله تعالى ڪا وڏي ڀلائي رکي هجي.
— عبدالسلام ڀُٽووَاِنْ اَرَدْتُّـمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَّكَانَ زَوْجٍ ۙ وَّاٰتَيْتُمْ اِحْدٰىھُنَّ قِنْطَارًا فَلَا تَاْخُذُوْا مِنْهُ شَـيْـــًٔـا ۭ اَتَاْخُذُوْنَهٗ بُھْتَانًا وَّاِثْـمًا مُّبِيْنًا 20
۽ جيڪڏهن ارادو ٿا ڪيو مٽائڻ هڪ زال جي جو بجاءِ ٻيءَ زال جي ۽ ڏنُوَ هڪڙيءَ کي انهن مان گهڻو مال پوءِ نه وٺو ان مان ڪجهه به ڇا وٺو ٿا اهو ناحق ۽ گناهه چٽي سان .
— مولانا محمد ادريس ڏاھري۽ جيڪڏهن هڪ زال جي جاءِ تي ٻي زال کي بدلي (يعني نڪاح) ۾ آڻڻ گهرو ۽ اوهان انهن مان هڪ (پهرينءَ کي) گهڻو مال (مهر) ڏنو هجي ته ان مان ڪجهه به موٽائي نه وٺو. ڇا؟ ان کي ظلم ۽ پڌري گناهه سان وٺو ٿا.
— مولانا محمد مدنيجيڪڏهن توهان هڪ زال کي ڇڏي، ٻي زال آڻڻ چاهيو ٿا، ته ڇڏڻ واري زال کي اوهان ڪيترو به ڍير سارو مال ڏنو هجي، ان مال مان ڪجهه به واپس نٿا وٺي سگهو، ڇا توهان الزام لڳائي ۽ ظلم سان ان کان مال واپس وٺندا؟
— عبدالسلام ڀُٽو